درباره «چیزهایی هست که نمی‌دانی» فیلم روی پرده سینماهای ایران

نزدیک شدن به مخاطب با دوری از کلیشه‌ها

یکی از فیلم‌هایی که با پایان یافتن جشنواره فجر روی پرده سینماها رفته، فیلمی است روشنفکرانه با عنوان «چیزهایی هست که نمی‌دانی» به کارگردانی فردین صاحب‌زمانی.

وقتی از سینمای روشنفکرانه سخن به میان می‌آید، همواره مخاطب با اضطراب و نگرانی با آن مواجه می‌شود و تصور می‌کند فیلم روشنفکرانه، اثری است خواب‌آور، خسته‌کننده و پرادعا که هرگز از دیدن آن، لذتی به تماشاگر منتقل نمی‌شود و باید برای فهم و درک آن کتاب خواند و ابهاماتش را در نقدهای منتقدان جستجو کرد.

این تعریفی است که از سینمای روشنفکرانه در ایران رونق و جریان دارد. هرگز تصور نمی‌شود یک فیلم روشنفکرانه ـ که صرفا برای سرگرمی مخاطب ساخته نشده و واجد پیام‌های معنوی است ـ بتواند دارای لحنی شیرین و مورد پسند هم باشد.
مهم‌ترین دلیل شکل‌گیری چنین ذهنیتی، بی‌گمان فیلم‌های ضعیفی بوده‌اند که با ادعای سینمای روشنفکری عرضه شده‌اند و تماشاگران‌شان را سرخورده کرده‌اند.

اما «چیزهایی هست که نمی‌دانی» یک نمونه عالی و جذاب از این سینماست که با وجود درونمایه‌های فلسفی و پیچیده‌اش، قصه سرراستی را به مخاطبش عرضه می‌کند و هرگز او را خسته نمی‌کند و اتفاقا ویژگی‌های یک اثر سرگرم‌کننده را هم دارد.

این سخت‌ترین کاری است که یک کارگردان می‌تواند انجام دهد؛ یعنی با وجود دیدگاه‌های جدی‌ای که قرار است در قالب یک فیلم مطرح و عمومی شود، از راز جذابیت سینما نیز غافل نمی‌شود و همواره سعی در درگیر کردن مخاطبش دارد.
چیزهایی هست که نمی‌دانی از جنبه‌های گوناگونی قابل تفسیر است. قهرمان قصه یک راننده آژانس است که ساعت‌ها با آدم‌های مختلفی از تیپ‌های گوناگون اجتماع همکلام است اما در لاک خود فرو رفته و سعی در دوری از دنیای آدم‌ها دارد. او تنهاست و خلوتش را هیچ کس بر هم نمی‌زند.

حاصل این خلوت خودخواسته، زندگی‌ای است بدون امید و بی‌هیچ‌گونه چشم‌اندازی از آینده.

سیما زنی است که زمانی دلبسته علی (راننده آژانس) بوده و حالا در تلاشی مذبوحانه می‌کوشد توجه مرد را به خود جلب کند که موفق به این کار نمی‌شود.

سکانس نسبتا طولانی مربوط به گفت‌وگوی این دو در اتومبیل علی، یکی از افتتاحیه‌های بسیار خوب این فیلم است که هم فضای نامتعارف اثر و هم شخصیت اصلی و روحیات و طرز تفکرش را به نمایش می‌گذارد.
سیما انرژی زیادی خرج می‌کند تا بتواند گذشته را یک بار دیگر بازسازی کند، اما هر اندازه حرف‌های گذشته را پیش می‌کشد، چنین به نظر می‌آید که علی دارد از او دورتر می‌شود. خلوتی که علی برای خودش ساخته، توام با نوعی جهان‌بینی به هستی است.

او ترجیح داده به طور کلی دور از همه چیز باشد و بگذارد جهان و پیرامونش کار خود را بکنند و او نیز به همین حداقل‌ها راضی باشد. اینهاست که از علی شخصیتی عجیب و غریب ساخته است.

با این‌که مشخص است گرایش‌های روشنفکری دارد و آدمی اهل مطالعه است، اما در یک آژانس کار کرده و با بیوک خود، مسافرانش را جابه‌جا می‌کند.

دقت در شخصیت علی و نوع نگاه او به جهان، ما را با بعدهای تازه‌ای از معناهای فیلم آشنا می‌کند. صفتی که می‌توان به این نوع افسردگی و دوری از اجتماع داد، نوعی واکنش و حتی اعتراض نسبت به نبود تحقق آرزوها و خواست‌های شخصی است. جالب اینجاست که کارگردان با هوشمندی، این افسردگی را در شرایطی پارادوکسیکال به تصویر می‌کشد.
علی که خلوت‌گزیده و کم‌سخن است، شغل رانندگی را برای خود انتخاب کرده است؛ شغلی که علی

به واسطه آن، هر شب با آدم‌های بسیاری ارتباط می‌گیرد و سازنده فیلم نیز با گزینش مسافرانی خوش‌خلق و خوش‌سخن قصد داشته او را از این پیله تنهایی رها کند.

فیلم‌های بسیاری در تاریخ سینمای ایران و جهان‌اند که شخصیت محوری‌شان در شرایطی مشابه شخصیت اصلی این فیلم است.

از نمونه‌های قدیمی‌ای مانند «راننده تاکسی» مارتین اسکورسیزی (با توجه به این نکته که صاحب‌زمانی کارگردان این فیلم، چند سال قبل فیلمنامه این اثر را هم به فارسی ترجمه کرد) تا «خشت و آینه» ابراهیم گلستان، «شب روی زمین» جیم جارموش و «طعم گیلاس» و حتی «نسل سوخته» ساخته مرحوم رسول صدرعاملی.

این فیلم‌ها با موضوع قرار دادن شخصیتی درونگرا و قرار دادنش در موقعیت‌های مختلف به واسطه ارتباطات گسترده، هم جذابیت‌آفرینی می‌کنند و هم از این زاویه، شرایط جامعه را به تصویر می‌کشند بنابراین نکته‌ای که ابتدای نوشته آمد، درباره این‌که چیزهایی هست که نمی‌دانی، تعریف و مدل تازه‌ای از سینمای روشنفکرانه را ارائه می‌کند و ناظر بر این واقعیت است.

تصویری که فردین صاحب‌زمانی از آدم‌ها و جامعه‌اش نشان می‌دهد، به دور از سیاه‌نمایی‌های رایج، در کنار نمونه‌های رئالیستی،  تصویری دقیق و بی‌طعنه و کنایه است.

فردین صاحب‌زمانی با سابقه نقدنویسی و ترجمه در مطبوعات و نشریه‌های تخصصی سینما، در اولین گام حرفه‌ای‌اش مطمئن و تاثیرگذار نشان می‌دهد و امیدواری‌ها را درباره خودش بالا می‌برد.

چیزهایی هست که نمی‌دانی نشان می‌دهد چگونه می‌توان بدون متوسل شدن به مایه‌های سینمای تجاری، اثری سرگرم‌کننده ساخت و نیز ثابت می‌کند برای رسیدن به سینمای روشنفکرانه و قابل تامل الزاما نباید خود را اسیر کلیشه‌های رایج کرد کلیشه‌هایی که اولین تاثیرشان، فراری دادن تماشاگر از سینماست. در این مسیر نباید از همفکری و همراهی علی مصفا غافل شد.

او که امسال نیز با کارگردانی «پله آخر» قابلیت‌های خود را به نمایش گذاشت، در فیلم صاحب‌زمانی با بازی خویشتن‌دار خود، کمک بسیاری به درآمدن و خلق این فضا کرده است.

در کنار او لیلا حاتمی است که در یکی از بهترین نقش‌آفرینی‌های دوران حرفه‌ایش عالی عمل می‌کند و در سکانس‌های میانی وارد فیلم شده و زندگی قهرمان داستان را دستخوش تحولی تازه می‌کند.

از زاویه‌ای دیگر اگر نگاه کنیم، چیزهایی هست که نمی‌دانی را می‌توانیم در زمره فیلم‌های ارزان این سینما قلمداد کنیم. اغلب صحنه‌های این اثر در شب می‌گذرند و حوادث نیز به گونه‌ای نیستند که برای خلق آنها کارگردان بخواهد حداقل از حیث تولید به دردسر بیفتد.

این فیلم باقابلیت و ارزشمند که در جشنواره کارلووی‌واری هم برنده جایزه هیات داوران شد، می‌تواند الگوی بسیار خوبی باشد برای سینماگرانی که مدام از کمبود امکانات می‌نالند و تصور می‌کنند ساخته شدن فیلم خوب، بسته به امکانات و سرمایه‌های هنگفت است.

صاحب‌زمانی به جای خلق صحنه‌های اکشن و پرخرج یا لوکیشن‌های عجیب و غریب، با رنگ‌آمیزی دقیق و طراحی صحنه خلاقانه، از پیله تنهایی شخصیت اصلی‌اش فضایی می‌سازد که در کمتر فیلمی از سینمای ایران چنین جلوه‌گری و سلیقه‌ای دیده‌ایم.

او خود تجربه طراحی صحنه هم دارد و خیلی خوب می‌داند چه ارتباط گسست‌ناپذیری میان صحنه و فضاسازی است.

مزیت دیگر فیلم او قرار دادن بازیگران در موقعیت‌هایی است که برای ابراز خلاقیت‌هایشان بتوانند آزادانه عمل کنند. این را می‌توان از شیوه نقش‌آفرینی علی مصفا، مهتاب کرامتی و لیلا حاتمی فهمید.
———–

منبع: جام جم آنلاین